Auteur
Tim Birkhead

Illustraties
Katrina van Grouw

Vertaling
Pon Ruiter

Uitgave
De Bezige Bij 2013
304 pagina’s, 13,5 x 21,5 cm
ISBN 978 90 234 7724 2
€ 19,90

Oorspronkelijke titel
Bird Sense
Bloomsbury 2012

Een vogelvriendin verraste me
kort na de verschijning van Bird Sense
met een exemplaar
waarin Tim Birkhead
een persoonlijke boodschap had geschreven!

Hoe voelt het om een vogel te zijn?

Het beste vogelboek sinds lange tijd! Zelden heb ik de afgelopen decennia een boek over vogels gelezen waarvan ik zo veel heb opgestoken, waarin zo veel interessante wetenswaardigheden zijn gebundeld als De zintuigen van vogels.

Hooggeleerd diergedragsdeskundige en vogelkenner Tim Birkhead is al in eerdere publicaties in staat gebleken om moeilijke materie op begrijpelijke wijze aan een groot publiek uit te leggen; ook de vertaling van Bird Sense leest soepel weg. Birkhead heeft alle actuele kennis die onderzoekers hebben vergaard over zien, horen, voelen, proeven, ruiken, magnetisme en emotie gebundeld en daar zijn eigen waarnemingen en conclusies aan toegevoegd.

Zoals het een wetenschapper betaamt, doet hij dat voorzichtig. Want in de loop der eeuwen is vaak gebleken dat mensen er in hun analyses finaal naast zaten. Vogels konden eeuwenlang niet ruiken… totdat (pas) in 1960 voor het eerst een bewijs werd gepubliceerd dat vogels wel kunnen ruiken, en misschien wel veel beter dan tot nu toe wordt gedacht.

Volgens Birkhead zijn er nog tal van experimenten met moderne middelen nodig om meer te weten te komen over de zintuigen van vogels. We staan pas aan het begin van onze kennis, “het beste moet nog komen” stelt hij vast.

Het boek gaat over de wijze waarop, volgens onze inzichten, vogels de wereld waarnemen. Niet alleen met hun ogen; dat zijn de zintuigen die verreweg het meest zijn onderzocht, van de scherpste ogen van de witstaartarend tot de meest gedegenereerde ogen van de kiwi. Vogels zien ultraviolet licht, in tegenstelling tot de mens; vogels slapen met één oog open terwijl de andere hersenhelft rust; het linker- en rechteroog worden voor andere dingen gebruikt. Alleen al over de vogelogen zou je een boek kunnen schrijven…

Het gehoor van vogels is in grote lijnen gelijk aan het onze. Uilen verschillen hierin wel sterk omdat die jagen en navigeren op geluid. De zenuwuiteinden in de snavel maken daar een zeer gevoelig orgaan van om mee te tasten. Ook beschikken vogels over smaakzin, maar daar is nog weinig onderzoek naar gedaan. Wel is bekend dat er vogels zijn, met name op Papoea-Nieuw-Guinea, die giftige veren hebben waar predatoren maar al te graag niet van willen eten.

De reuk van vogels is heel lang onderschat. “Kunnen vogels wel ruiken” was nog in de vorige eeuw een veel voorkomende vraag onder ornithologen. De ‘schuld’ hiervan ligt volgens Tim Birkhead bij de fameuze illustrator John James Audubon, die op basis van (achteraf gebleken ondeugdelijke) experimenten vaststelde van niet.

Min of meer bij toeval concludeerde de medisch illustrator Betsy Bang als eerste dat haar ‘collega’ er goed naast zat. Het is heel lastig om via experimenten te kunnen constateren dat een dier kan ruiken. Van de vijf soorten kiwi’s is ondertussen vastgesteld dat ze voedsel vinden met hun reukorganen. Maar ook op dit gebied is nog weinig bekend.

Een vrij nieuw onderzoeksterrein is magnetoceptie, het waarnemen van magnetisch velden. Vogels zijn daartoe in staat en bepalen op grond daarvan hun vliegroutes. Het aardmagnetisch veld wordt alleen met het rechteroog waargenomen. Er bestaan drie theorieën over hoe vogels dat megnetisme bemerken, maar hoe dat werkt is nog volledig onbekend.

Gevoelens. Hebben vogels emoties? En welke? Er zullen nog talloze gedragsstudies gedaan moeten worden om hierover enige zekerheid te krijgen. En dan nog zullen we nooit weten of vogels op dezelfde manier emoties ervaren als wij. Alles wat het normale evenwicht van een dier verstoort, zorgt volgens Birkhead waarschijnlijk voor stress. Het voorkomen van pijn, het achtervolgd worden door een predator, het bemachtigen van voedsel of een partner. Dat alles levert stress op en stress is een symptoom van gefnuikte emoties.

Aan de andere kant ontstaan tussen vogels bijzondere relaties, van sociale monoganie (met wisselende seksuele contacten) tot seksuele monogamie (bij knobbelzwanen). Heel vaak tonen dieren hun vriendschap door allopreening, het verzorgen van het verenpak van een andere vogel. Dat zijn toch emoties, gevoelens?

Bird Sense, zoals de pakkende Engelse titel luidt, is een bijzonder boek, met tal van bijzonderheden over vogels, die je verbazen en tot nadenken stemmen.

AdG, 21 maart 2013