Als je aan een wapenwedloop denkt, denk je aan mensen. Maar ook in de natuur doen zich talrijke vormen van wapenwedloop voor. Met als verbazingwekkend hoogtepunt de wonderlijke interactie tussen koekoeken en hun gastouders, een nimmer eindigende evolutionaire strijd.

Van de ruim tienduizend vogelsoorten is één procent broedparasitair, waaronder 59 (van de 141) soorten koekoek. Darwin veronderstelde al dat broedparasitisme zich uit incidenteel parasitair gedrag via ouderlijke overerving had geëvolueerd tot volledig parasitisme. Een stelling die inmiddels bewezen is: er ontwikkelen zich nog steeds koekoekenrassen, zoals in de afgelopen decennia in Japan is vastgesteld in relatie tot de Aziatische blauwe ekster. Een nieuw koekoekenras met een nieuwe soort als gastouder.

Nick Davies is hoogleraar gedragsecologie in Cambridge. Tientallen jaren heeft hij zich beziggehouden met het observeren van koekoeken en heeft hij talrijke experimenten verricht om de eierwedloop tussen koekoek en gastouders te doorgronden. Met kunsteieren, kunstkoekoeken, neproofvogels (sperwer, waar de koekoek op lijkt) en met geluid.

Davies laat de lezer getuige zijn van een achtervolgingsrace in aanvals- en verdedigingstechnieken, een evolutionair proces dat hij beschouwt als één van de verbazingwekkendste fenomenen op aarde. De parasiet die zich door inprenting bij de geboorte, de eieren nabootst van de gastouder, die op haar beurt afwijkende eieren produceert om ze van de koekoek te onderscheiden en ze te kunnen verwijderen.

Koekoeken zijn gastouder-specifiek: onder normale omstandigheden legt een koekoek haar eieren altijd in het nest van eenzelfde soort vogel. Bij ons zijn karekieten, heggenmussen, roodborsten en graspiepers bekende gastouders. Soorten leren de koekoektrucs steeds beter (her)kennen, nemen tegenmaatregelen, en dan zoekt de koekoek naar nieuwe bedriegerijen. Zo blijft de natuur zich eeuwig evolueren.

Lang niet alle raadsels rond koekoeken zijn ontsluierd. Waarom accepteren sommige soorten wel jonge koekoeken en waarom bijvoorbeeld merels niet? Waarom gooien gastouders wel afwijkende eieren uit het nest en afwijkende jongen niet? Waarom grijpen de ouders niet in als een jonge koekoek hun eigen jongen uit het nest werkt? Ook de zang van de koekoekmannetjes zou verschillen.

Zelden heb ik zo’n spannend natuurboek gelezen, vol list en bedrog. Met gewiekst uitgedachte proeven door de onderzoekers om het gedrag van de vogels te verklaren. Alleen al het uitzoeken van hoe een koekoek haar eieren legt, was een knap staaltje detectivewerk. Bovendien fascineert het boek van begin tot eind omdat je onverwachte inkijkjes krijgt in de evolutie in het algemeen en van het vogelleven in het bijzonder.

AdG, 7 maart 2016